زمین‌های یک کشور بر اساس نوع کاربری‌شان به چندین بخش تقسیم می‌شوند. تعدادی از اراضی به علت زیست محیطی امکان بهره‌برداری ندارند، تعدادی دیگر از زمین‌ها حفاظتی هستند و قانون اجازه به‌کارگیری آنها را نمی‌دهد و برخی دیگر از زمین‌ها سرشار از درختان و گیاهان خودرو بوده که باعث ایجاد جنگل‌ها شده شده‌اند. برای پیش‌گیری از بی‌نظمی در تصاحب این اراضی و بهره‌برداری درست از آنها، قوانینی اجرا شده است. در این مقاله به طور کامل به بررسی موضوع مستثنیات می‌پردازیم، برای کسب اطلاعات بیشتر تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
مستثنیات مالکانه چیست؟
مستثنیات مالکانه به زمین‌هایی گفته می‌شود که مردم مجاز به استفاده از آنها بوده و به نوعی یک زمین بایر و قابل استفاده هستند. بنابراین هر زمینی که از سالیان گذشته در آن کشت محصولی انجام شده و یا بنایی احداث شده باشد، جزء مستثنیات محسوب می‌شود. کارشناسان متخصصی وجود دارند که می‌توانند اراضی را نظارت کرده و بر اساس شواهد خود، بر رأی دادگاه برای تعیین مستثنیات زمین اثر بگذارند. هنگامی که شکایت‌های مالکیت در دادگستری مطرح می‌شود، ادارات دولتی و اشخاص حقیقی یا سازمان‌ها درگیر می‌شوند.
در اطراف جنگل‌ها، زمین‌هایی وجود دارد که قانون اجازه استفاده از آنها را می‌دهد. این زمین‌ها شامل مراتع کشاورزی، باغ‌ها و خانه‌های روستایی می‌شوند. باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی که از جمله اراضی ملی نبوده و حق مالکیت حقیقی یا حقوقی دارند، به عنوان مستثنیات به شمار نمی‌روند، ولی زمین‌های فاقد پوشش گیاهی و درختان خودرو، هنگامی که توسط دولت به افراد واجد شرایط واگذار شوند، در دسته مستثنیات قرار می‌گیرند.
قوانین اراضی ملی، طبق دستورالعمل کمیسیون ماده ۵۶ منابع طبیعی اجرا می‌شود. در صورتی که زمینی مطابق با این دستورالعمل در دسته اراضی ملی قرار بگیرد از مالکیت فرد متصرف خارج شده و به مالکیت دولت واگذار می‌شود. اراضی ملی به زمین‌هایی می‌گویند که در تعلق دولت، سازمان منابع طبیعی و محیط زیست هستند و در داخل یا خارج از شهرها قرار دارند.
این زمین‌ها به دلیل عدم دخالت انسان، فرم طبیعی خود را حفظ کرده‌اند. اراضی ملی در داخل محدوده شهر به سازمان مسکن و شهرسازی متعلق بوده و در خارج از محدوده شهری، متعلق به اداره منابع طبیعی هستند. علاوه بر اراضی ملی، زمین‌هایی به نام زمین‌های احیا شده نیز وجود دارند.
زمین‌های احیا شده زمین‌هایی هستند که پس از انجام فعالیت‌هایی مانند کشاورزی، در شمار زمین‌های احیاشده قرار می‌گیرند. طبق قانون ملی شدن جنگل‌های کشور مصوب سال ۱۳۴۱، معیار تشخیص، سابقه احیای زمین است و صدور سند مالکیت بدون سابقه احیا، اعتباری ندارد؛ به عبارت دیگر، زمینی که قبل از تصویب این قانون احیا شده باشد در دسته اراضی ملی قرار نخواهد گرفت. پس از اینکه یک زمین، با پیروی از مراحل قانونی، در دسته اراضی ملی قرار گرفت، انتقال آن طبق قوانین آگهی صورت می‌گیرد و مهلتی برای اعتراض اشخاص ثالث در نظر گرفته می‌شود.
این ملک محاط در داخل مستثنیات می باشد
ملک محاط در داخل مستشیات جزو اراضی ملی محسوب نمی‌شود. تشخیص اراضی ملی، بر اساس دستورالعمل کمیسیون ماده ۵۶ منابع طبیعی صورت می‌گیرد. اگر یک زمین مطابق با این دستورالعمل در دسته اراضی ملی قرار گیرد، از مالکیت فرد متصرف خارج شده و به مالکیت دولت منتقل می‌شود. اراضی ملی شامل زمین‌هایی بوده که برای دولت، سازمان منابع طبیعی و محیط زیست هستند و در داخل یا خارج از شهرها واقع شده‌اند.
ویژگی‌های زمین احیا شده یا مستثنیات
زمین کشاورزی شامل زمین‌های زراعی یا باغی هستند. این زمین‌ها به صورت عرفی و عملی به عنوان اراضی مزروعی منطقه یا روستا شناخته می‌شوند. اگر زمین در محدوده آبیاری یک منبع آبی مانند چاه، چشمه، قنات یا رودخانه قرار گرفته باشد، این نیز به عنوان یک معیار مهم در شناسایی زمین کشاورزی محسوب می‌شود.
مکان زمین باید به گونه‌ای باشد که در عرف به عنوان چراگاه یا مرتع شناخته نشود. شیب مناسب و خاک مناسب برای کشاورزی باید وجود داشته باشد؛ حتی اگر زمین سال‌ها از کشت دور بوده و آثار کشاورزی در آن محو شده باشد؛ اما ضروری است که وضعیت زمین نشان دهد که در گذشته راکد نبوده و کشاورزان حداکثر بهره را از آن برده‌اند.
اگرچه در اجرای مواد ۲ و ۵۶ از قوانین ملی‌شدن اراضی و عدم دریافت اعتراض مردمی، اسناد مالکیت مردم باطل شده و سند جدید به نام دولت صادر می‌شود، اما توجه و دقت به مفاد اسناد و مبایعه‌نامه‌های قدیمی ممکن است در تشخیص قدمت احیای اراضی مورد اختلاف، موثر باشد.